Πριν λίγο καιρό η Σχολή Λάρα έβαλε ένα στοίχημα: να ξεκινήσουμε για πρώτη φορά το Πρόγραμμα Κινητικότητας και Προσανατολισμού, αρχίζοντας από την ‘Ήπειρο. Μετά από πολύμηνη επικοινωνία με τον σύλλογο τυφλών Ελπίδα στην Άρτα που λειτούργησε ως γέφυρα επικοινωνίας με τυφλούς της Ηπείρου, αναθέσαμε στην εκπαιδεύτρια κινητικότητας Λίνα Καλλέ να μεταβεί στην Άρτα και τα Ιωάννινα. Σκοπός ήταν ένας κύκλος περίπου 15 ατομικών μαθημάτων. Σκοπός μας ήταν να εκπαιδευτούν άνθρωποι από την Άρτα, τα Ιωάννινα, τη Λευκάδα. Η πιο κατάλληλη να μας μιλήσει για το μεγάλο πρόβλημα της έλλειψης εκπαιδευτών είναι η ίδια. Ακολουθεί η συνέντευξη που παραχώρησε στο blog μας.
Κα Καλλέ, εδώ και χρόνια εκπαιδεύετε τυφλούς με λευκό μπαστούνι, ενώ πριν λίγο καιρό η Σχολή Λάρα ξεκίνησε ένα τέτοιο πρόγραμμα στην Ήπειρο. Τι περιλαμβάνει η εκπαίδευση;
Η εκπαίδευση στην κινητικότητα, τον προσανατολισμό και τις δεξιότητες ανεξάρτητης διαβίωσης περιλαμβάνει ό,τι κάνουμε στο σπίτι καθημερινά και τεχνικές χειρισμού του λευκού μπαστουνιού σε εσωτερικό και εξωτερικό χώρο. Πώς θα πάω σε ένα σούπερ μάρκετ, πώς θα χρησιμοποιήσω τα χρήματα αλλά και εκπαίδευση σε διαδρομές στη γειτονιά μου και μετά έξω από αυτήν. Μέσω αυτών των τεχνικών είμαι ασφαλής και κινούμαι ανεξάρτητος/η. Το κυριότερο είναι ότι αποδέχομαι αυτό που μου συμβαίνει και εντάσσω στην καθημερινότητά μου το λευκό μπαστούνι. Το να μάθω τις τεχνικές για τους περισσότερους-ες αποδεικνύεται πολύ πιο εύκολο από αυτό που έχουν στο μυαλό τους. Μεγαλύτερο στοίχημα είναι να αποδεχτώ ότι θα κινούμαι με ένα εργαλείο που ονομάζεται λευκό μπαστούνι, έχοντας στο μυαλό μου τεχνικές και διαδρομές, ενώ οι υπόλοιποι θα χρησιμοποιούν την όρασή τους.
Όταν έχουμε τυφλά παιδιά, εκπαιδεύεται και η οικογένεια στο κομμάτι της αποδοχής και της πρώιμης παρέμβασης. Από την άλλη, στους νεοτυφλοθέντες δίνουμε έμφαση στην αποδοχή της οπτικής αναπηρίας από τους ίδιους και στην πεποίθηση ότι μπορούν να κυκλοφορήσουν με το λευκό μπαστούνι, παρόλο που το αστικό περιβάλλον ίσως να μην είναι φιλικό. Μαθαίνουν να συνεχίζουν τις διαδικασίες της καθημερινότητας, όπως να μαγειρεύουν, να συγυρίζουν το χώρο τους, χρησιμοποιώντας τεχνικές ή και βοηθήματα κατάλληλα για εκείνους.
Κινητικότητα και Προσανατολισμός στην επαρχία: Ποια είναι η εμπειρία από τις πρώτες συναντήσεις σας στην Άρτα με ανθρώπους που έχουν οπτική βλάβη;
Από τη μία ένιωσα μια ικανοποίηση, επειδή μέσα από αυτή τη δουλειά θα δώσω την ελπίδα της ανεξαρτησίας σε αρκετούς. Ήταν εποικοδομητική διαδικασία να φύγω από ένα αστικό κέντρο, όπως είναι η Θεσσαλονίκη, να πάω σε μια πόλη που δεν έχω ξαναπάει και οι άνθρωποι με οπτική βλάβη να μου την περιγράψουν για να τους εκπαιδεύσω να κινηθούν. Αυτό είναι μια πολύ ωραία διαδικασία. Από την άλλη, φεύγοντας αφήνω ένα κενό, δηλαδή δεν υπάρχει μια συνέχεια. Οι άνθρωποι της επαρχίας δεν έχουν την υποστήριξη ειδικών αναφορικά με την εκπαίδευση. Γι’ αυτό ήταν αναμενόμενο για μένα ότι κάποια πράγματα θα ήταν δύσκολο να τα γνωρίζουν. Η γνώση της κινητικότητας και του προσανατολισμού αποκτάται μέσα από μια πολύ συγκεκριμένη εκπαίδευση που κάνουν οι εκπαιδευτές κινητικότητας και προσανατολισμού. Ήταν αναμενόμενο ότι θα υπήρχαν αυτά τα ελλείμματα που βρήκα.
Μπορεί ένας ενήλικας που δεν έχει πρόσβαση σε εκπαιδευτή κινητικότητας στον τόπο του, να μάθει να κυκλοφορεί με το μπαστούνι;
Παλιά που δεν υπήρχε το δίπλωμα οδήγησης και κάποιος σου έδειχνε να οδηγείς, ναι… φυσικά θα μάθαινες. Αλλά δεν θα ήξερες κάθε φορά πώς θα επιλύσεις ένα πρόβλημα που μπορεί να προέκυπτε. Το ίδιο συμβαίνει και με το λευκό μπαστούνι. Τις περισσότερες φορές δεν είσαι ασφαλής, υποθέτεις ότι κινείσαι έτσι επειδή το έχεις κάνει εμπειρικά.
Η κινητικότητα και ο προσανατολισμός είναι μια ολόκληρη επιστήμη που αφορά κυρίως τον εγκέφαλο. Πώς αυτό που δεν βλέπεις, ο εγκέφαλος μπορεί να το κάνει μια νοητή εικόνα γι’ αυτούς που έβλεπαν κάποτε. Γι’ αυτούς που δεν είχαν όραση ποτέ, πώς μπορεί να δημιουργήσει νοητές διαδρομές που θα περιέχουν όσφρηση, αφή, ήχους, κιναισθησία. Όλο αυτό είναι μια επιστήμη που ο εκπαιδευτής προσπαθεί να μεταλαμπαδεύσει στον εκπαιδευόμενο. Είναι αδιαπραγμάτευτη αυτή η εκπαίδευση για έναν άνθρωπο με οπτική βλάβη και διδάσκεται μετά τον 1ο Παγκόσμιο πόλεμο. Η εμπειρία στην κινητικότητα και τον προσανατολισμό υπάρχει εδώ και έναν αιώνα. Και όμως στη χώρα μας έχουμε ελάχιστους ανθρώπους με τέτοια εξειδίκευση!
Τι προβλήματα δημιουργεί η έλλειψη εκπαιδευτών κινητικότητας και προσανατολισμού;
Κινητικότητα και προσανατολισμός είναι μια ειδίκευση στο πλαίσιο αποκατάστασης ανθρώπων με οπτική βλάβη. Όπως ανέφερα, η αποκατάσταση αυτή είναι μια θεσμοθετημένη διαδικασία από τον προηγούμενο αιώνα. Όμως, στη χώρα μας υπάρχουν ελάχιστοι άνθρωποι με εξειδικευμένες γνώσεις και εμπειρία που μπορούν να αναλάβουν την εκπαίδευση ανθρώπων με δυσκολία στην όραση. Το ότι δεν υπάρχουν άνθρωποι γι’ αυτό το ρόλο είναι μια δυσκολία που εξηγεί γιατί δεν είναι γνωστή η ειδίκευση. Και από την άλλη γιατί υπάρχουν άνθρωποι κλεισμένοι στο σπίτι τους. Γιατί αν εγώ δεν είχα όραση και ήξερα ότι υπάρχει ένας άνθρωπος που μπορεί να με εκπαιδεύσει, πιθανόν να τον αναζητούσα μόνη μου, άσχετα αν το κράτος μου παρείχε αυτή την ευκαιρία. Όμως, ούτε το κράτος έχει βρει τον τρόπο να παρέχει ανθρώπους εξειδικευμένους, ούτε οι τυφλοί γνωρίζουν ότι υπάρχουν επαγγελματίες εξειδικευμένοι στην κινητικότητα και τον προσανατολισμό.
Πώς πρέπει να κινηθεί η οικογένεια από τη στιγμή που ένα παιδί γεννιέται τυφλό;
Η οικογένεια από τη στιγμή που θα έχει διάγνωση, δυστυχώς δεν θα πάρει άμεσα κατευθυντήριες γραμμές από παιδιάτρους ή νοσοκομεία. Δεν θα της πει κάποιος «δυστυχώς το παιδί δεν βλέπει, αλλά θα πρέπει να συναντήσετε ειδικό στο κομμάτι κινητικότητας-προσανατολισμού- γιατί από τη στιγμή της διάγνωσης ένα παιδί πρέπει να ξεκινήσει εκπαίδευση! Επομένως, η οικογένεια συνήθως χάνει πολύτιμο χρόνο για την ίδια και το παιδί. Οι γονείς αυτοί πρέπει να ανοίξουν το ίντερνετ, και να ψάξουν όχι πώς θα δει το παιδί-εφόσον μιλάμε για διάγνωση απώλειας όρασης- αλλά πώς θα εκπαιδευτεί, ώστε να κερδίσει τη ζωή του.
Το ίδιο ισχύει και με τους ενήλικες. Όταν υπάρχει η διάγνωση ότι χάνουν ή θα χάσουν την όρασή τους, ένα κομμάτι του εαυτού τους ελπίζει ότι θα δουν. Θα εξαντλήσουν οποιαδήποτε πιθανότητα για να καθυστερήσουν αυτή την εξέλιξη με επισκέψεις σε ειδικούς. Δυστυχώς δεν θα μπουν στη διαδικασία να εκπαιδευτούν σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής για να είναι ασφαλείς και ανεξάρτητοι. Το θέμα αφορά σε μεγάλο βαθμό την ενημέρωση των γιατρών και της κοινωνίας. H αποκατάσταση των ανθρώπων που γεννήθηκαν χωρίς όραση ή τη χάνουν, περιλαμβάνει την εκπαίδευση και την αποδοχή ενός διαφορετικού τρόπου κίνησης.
Επίσης, οι γονείς πρέπει να γνωρίζουν ότι σε ένα εκ γενετής τυφλό παιδί κάνουμε πρώιμη παρέμβαση. Εκεί συνήθως επιζητούμε τη συνεργασία πολλών ειδικοτήτων, όπως εργοθεραπευτές για την αισθητηριακή ολοκλήρωση, φυσικοθεραπευτές για την κίνηση, λογοθεραπευτές, εκπαιδευτές κινητικότητας. Χρειάζεται και η ψυχολογική υποστήριξη της οικογένειας για να αποδεχτεί ότι ένα μέλος της δεν βλέπει και να το υποστηρίξει.
Ποιοι είναι ιδανικοί υποψήφιοι για τα μαθήματα κινητικότητας και προσανατολισμού;
Οι άνθρωποι που αρχίζουν να χάνουν την όρασή τους πρέπει σταδιακά, εφόσον είναι ψυχολογικά έτοιμοι, να εκπαιδευτούν σε κάποιες τεχνικές. Υποψήφιος είναι κάθε άνθρωπος που δυσκολεύεται να κυκλοφορήσει με ασφάλεια. Επίσης, εκτός από το κλασικό μπαστούνι πλοήγησης με το οποίο κινούμαι, υπάρχουν και τα πιο λεπτά, τα symbol canes (μπαστούνι-σύμβολο). Αυτά απλά τα φέρω μαζί μου, ορίζοντας την κατάστασή μου στους ανθρώπους που τυχόν με συναντούν, ώστε να με εξυπηρετήσουν καλύτερα. Και μετά, εφόσον η όρασή μου δυσκολεύει και μικραίνει και άλλο ο βαθμός της οπτικής οξύτητας, ολοκληρώnω τον κύκλο της εκπαίδευσης.
Από τι εξαρτάται αν κάποιος θα μάθει γρήγορα ή πιο αργά κινητικότητα, προσανατολισμό και δεξιότητες;
Συνήθως η πρόοδος εξαρτάται από το κίνητρο, τους στόχους, τη συνέπεια του εκπαιδευτή και του εκπαιδευόμενου στο χρονοδιάγραμμα. Όταν κάνουμε πιο γρήγορες εκπαιδεύσεις δεν ασχολούμαστε πολλές φορές με λεπτομέρειες ή τις αφήνουμε για όταν προκύψουν. Αυτό δεν πρέπει να το κάνουμε στα παιδιά. Η εκπαίδευση των παιδιών δεν ορίζεται με αριθμό σε μαθήματα και ώρες, αλλά ακολουθεί την τυπική ανάπτυξη. Και μετά αρχίζουν να μπαίνουν στόχοι. Αν στον ενήλικα το αίτημα είναι ότι «με ενδιαφέρει να πηγαίνω στο πανεπιστήμιο και να ξέρω τη γειτονιά μου, μπορώ να το καλύψω σε 2 εβδομάδες;», η απάντηση είναι «Μπορεί ναι, μπορεί και όχι». Εξαρτάται από πάρα πολλούς παράγοντες. Σίγουρα οι στόχοι πρέπει να είναι μικροί και ρεαλιστικοί και να γίνονται κύκλοι μαθημάτων.
Με ποιο τρόπο σας βοηθούν οι σπουδές σας στη φυσικοθεραπεία και πώς εμπλέκεται η ειδικότητα αυτή στην κινητικότητα;
Με ενδιέφερε εξαρχής το κομμάτι της πρώιμης παρέμβασης. Η γνώση της φυσικοθεραπείας με βοηθά να εντοπίσω ένα παθολογικό πρότυπο και να παρέμβω. Οι άνθρωποι με οπτική βλάβη θα κινηθούν αναγκαστικά με παθολογικό τρόπο, γιατί δεν υπάρχει μίμηση. Τα τυφλά παιδιά αποκτούν παθολογικό τρόπο κίνησης και έχουν μυοσκελετικά προβλήματα. Οι ενήλικες εμφανίζουν αυχενικό σύνδρομο, μόνιμους πόνους στη μέση, στα πόδια που προέρχονται από παθολογικά πρότυπα κίνησης και στάσης.
Τι είναι τα «παθολογικά πρότυπα;» και σε τι οφείλονται;
Η κινητική ανάπτυξη έρχεται με δυσκολία. Είναι συγκεκριμένα τα κινητικά μοτίβα που ακολουθούν τα εκ γενετής τυφλά άτομα και οι τρόποι που κινούνται οι άνθρωποι, ανάλογα με το βαθμό απώλειας όρασης και τον τρόπο που χρησιμοποιούν την όρασή τους. Το πρώτο πράγμα που θα αλλάξει όταν δεν έχω όραση είναι ότι το κεφάλι μου θα πάει προς τα κάτω. Αυτό με τη σειρά του θα αλλάξει τη σπονδυλική μου στήλη και τη στάση του σώματός μου. Δευτερογενώς θα μου δημιουργήσει μυοσκελετικά προβλήματα.
Επίσης, τα παιδιά που θα γεννηθούν χωρίς καθόλου όραση ή με σημαντική απώλεια, θα παρουσιάσουν καθυστέρηση στην κινητική ανάπτυξη. Η όραση κυριαρχεί από τη στιγμή της γέννησής μας και μας κάνει να σηκώσουμε το κεφάλι μας. Μας δημιουργεί το κίνητρο να κινηθούμε! Επομένως, κάνοντας όλη αυτή τη διερεύνηση, βλέπω τις δυσκολίες και μπορώ να ενεργοποιήσω τη διαδικασία, ώστε να μην υπάρχει το παθολογικό πρότυπο κίνησης.
Όπως αναφέρατε, στα μαθήματα κάποιος εκπαιδεύεται να δημιουργεί νοητούς χάρτες. Πώς μαθαίνει να χαρτογραφεί έναν χώρο;
Χαρτογραφώ έναν χώρο σημαίνει πως αν έβλεπα μπορώ να δημιουργήσω στο μυαλό μου οπτικό χάρτη. Πριν κάνω μια διαδρομή μπορώ να την φτιάξω με διάφορους τρόπους, ώστε να έχω έναν οπτικό χάρτη. Μετά μπορώ να το έχω στο μυαλό μου ως διαδρομή. Αν σε ρωτήσω πώς είναι ο χώρος σου, παρόλο που εγώ δεν τον βλέπω, εσύ μπορεί να μου κάνεις μια οπτική περιγραφή. Θα μου κάνεις μια κάτοψη του διαμερίσματός σου και να ξέρω πώς είναι μέσα ο χώρος, τα δωμάτια. Και μετά να μου πεις περισσότερες λεπτομέρειες για κάθε δωμάτιο, ώστε εγώ που δεν το βλέπω να κάνω μια εικόνα. Ως εκπαιδεύτρια πρέπει να βάλω το κομμάτι της αφής και άλλες λεπτομέρειες σε ανθρώπους που δεν έχουν δει ποτέ, ώστε να κάνουν ένα νοητό χάρτη.
Η διαδικασία απαιτεί πολλές δεξιότητες και εξαρτάται από τον βαθμό απώλειας της όρασης, αν είναι οικείο το περιβάλλον. Για παράδειγμα, σε μια παραλία, παίζει ρόλο αν γνωρίζω την παραλία, αν βάζω σημάδια, αν έχω αντίληψη φωτός. Επίσης, αν από την εναπομείνασα όραση μπορώ να κινηθώ. Επομένως, η εκπαίδευση είναι ατομική για κάθε άνθρωπο.
Η Λίνα Καλλέ, είναι μία από τις 9 εκπαιδεύτριες κινητικότητας στην Ελλάδα (οι 8 εργάζονται σε συλλόγους και φορείς τυφλών). Η πρώτη εκπαιδεύτρια κινητικότητας στη χώρα μας είναι η Χριστιάνα Ζώτου, το 1991, στον Φάρο Τυφλών της Ελλάδος. Έπειτα, ένας κύκλος εκπαιδεύτηκε πριν 30 χρόνια στο ΚΕΑΤ σε συνεργασία με τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Τυφλών και το Ινστιτούτο τυφλών και μερικώς βλεπόντων Κοπεγχάγης. Στο επόμενο κύμα, οι εκπαιδευτές κινητικότητας άσκησαν την εποπτεία στις νέες εκπαιδεύτριες, ώστε να ασκήσουν το επάγγελμα. Έκτοτε, δεν έχουν εκπαιδευτεί άλλοι άνθρωποι. Οι 9 καλούνται να καλύψουν ανεπαρκώς την εκπαίδευση 16.000 τυφλών σε όλη την Ελλάδα.
Το πρόγραμμα της Σχολής Λάρα στην Ήπειρο (Μάιος 2022-) πραγματοποιείται με δωρεές από τους:
-Αιγέας ΑΜΚΕ
-Συνεταιριστική Τράπεζα Ηπείρου
-Nea optiki
-Ophthalmica
-ΚΤΕΛ Άρτας
-Καραπέτσης Λογιστικό Γραφείο.
Ευχαριστούμε θερμά!